2020-DOn 26 maart 2020 by Redactie

Hieronder vindt een vertaling van een interview met kardinaal Eijk in het Franse blad “Paix Liturgique” van 24 maart 2020

Het Nederlandse katholicisme voor Vaticanum II was, ondanks enkele barstjes en een aantal zwakheden, zeer bloeiend. Het zette het protestantisme dat terrein aan het verliezen was op afstand en had alle kracht en het verenigingsleven, het schoolwezen en de caritatieve instellingen van het Nederlandstalige katholicisme in het buurland België. De Nederlandse geestelijken van de jaren vijftig leverden belangrijke bataljons aan de congregaties, en zelfs versterkingen aan bepaalde Franse bisdommen waar de geestelijkheid schaars werd

Zoals op vele andere plaatsen waar de uiterlijke tekenen van het christendom waren hersteld (Bretagne, Canada, Ierland, enz.), leidde de omwenteling die met het Concilie samenging en erop volgde tot een uiterst dramatische ineenstorting. Daar was, net als elders, de sociale crisis die in 1968 tot een hoogtepunt kwam, voorafgegaan door een kerkelijke revolutie, met onder meer die van de Dominicaanse theoloog Edward Schillebeeckx, en als iconische gebeurtenis de publicatie, in 1966, van de beroemde Nederlandse catechismus, die zich wat de orthodoxie betreft de grootste vrijheden veroorloofde. De Metropolitane Zetel van Utrecht werd bezet door kardinaal Willebrands, die tegelijkertijd voorzitter was van het Secretariaat voor de Eenheid der Christenen en die een vertegenwoordiger was van de meest vooruitstrevende oecumenische geest (“We mogen niet spreken van een ‘terugkeer’ voor afgescheiden christenen”, zei hij).

In het begin van de jaren tachtig was het Nederlandse katholicisme dus één grote ruïne. Johannes Paulus II heeft er alles aan gedaan om door middel van een beleid van systematische “klassieke” benoemingen een poging te doen tot een “restauratie”, een wedergeboorte te midden van het puin. De man die verantwoordelijk is voor deze conservatieve ommezwaai van wat er van de Nederlandse Kerk is overgebleven was kardinaal Simonis, die Willebrands in 1983 in Utrecht opvolgde.

Simonis “pushte” Willem Jacobus Eijk, die een doctoraalscriptie over euthanasie en een andere over genetische manipulatie had verdedigd, en die een specialist in medische ethiek was. Wim Eijk, geboren in 1953, bisschop in 1999, werd in 2007 door Benedictus XVI benoemd tot aartsbisschop van Utrecht, ter vervanging van kardinaal Simonis, en kardinaal (in extremis, zeggen sommigen!) in 2012. Hij was voorzitter van de bisschoppenconferentie tot 2016.

Vervolgens ging hij discreet de huidige debatten in door zijn steun te betuigen aan de dubia over de communie van hertrouwd gescheiden personen en door zich vragen te stellen over het zwijgen van het leergezag over het communiceren communie van lutheranen.

Als gevolg daarvan rijst vanuit Nederland, waar het progressivisme ten tijde van het Concilie had gezegevierd, een ster van de hoop.

Paix Liturgique:

Eminentie, ten tijde van het Concilie stond de Kerk in Nederland in de voorhoede van de revolutionaire beweging (Nederlandse Catechismus, waanzinnige liturgische initiatieven, “het leergezag” van de Dominicaanse theoloog Edward Schillebeeckx). Paus Johannes Paulus II probeerde hiertegen te vechten. Als u terugkijkt, hoe ziet u deze momenten dan?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Na het Tweede Vaticaans Concilie gingen veel mensen in Nederland veel te snel. Men dacht onder andere dat het priestercelibaat weldra zou worden afgeschaft en veel priesters namen het voortouw. Toen bleek dat dit niet zou gebeuren, traden velen uit. Tijdens de beroemde Pastorale Concilie in Noordwijkerhout (1968-1970) werd iedereen uitgenodigd om deel te nemen aan de discussie over de toekomst van de Nederlandse Kerk, die tot veel chaos leidde. Er waren ook veel liturgische experimenten, met als doel jongeren in de kerken te houden. Dit alles is tevergeefs geweest, want jongeren komen niet naar de kerk om naar een gitaar te luisteren, maar voor Christus. Als ze een gitaar willen horen, gaan ze liever naar een gitaarconcert.

Uiteindelijk is de kerk in Nederland in deze richting gepolariseerd. Paus Johannes Paulus II maakte zich grote zorgen over deze situatie en opende samen met de bisschoppen van Nederland een bijzondere bijeenkomst van de Bisschoppensynode in Rome. Die vond plaats in 1980 en was het begin van een lange weg naar normalisatie.

Paus Johannes Paulus II kende Nederland: als student aan het Angelicum in Rome had hij Nederland al in 1947 bezocht. We hebben een brief van hem waarin hij schrijft dat hij de machtige organisatie van de Nederlandse Kerk bewondert. Toch constateerde hij een gebrek aan spiritualiteit, geloof en persoonlijk gebedsleven onder de Nederlandse katholieken.

Paix Liturgique
Het hele Westen wordt getroffen door een crisis van secularisatie. Hoe verklaart u deze ontkerstening?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

De eerste tekenen van het verval van de katholieke kerk in Nederland verschenen direct na de laatste oorlog. De katholieke kerk in Nederland was een organisatie die meer gebaseerd was op sociale banden dan op de inhoud van het geloof dat door haar leden werd gedeeld. Dit gold ook in andere West-Europese landen, maar misschien iets minder. Veel gelovigen hadden niet genoeg persoonlijke banden met Christus. In feite was het half-kerkelijk leven, georganiseerd rond de Kerk (vooral met katholieke scholen en katholieke sport- en padvindersverenigingen) vaak de enige link met de Kerk voor katholieken, een sociale link.

Dat is wat er is verdwenen. En juist daarom kon de Kerk geen weerstand bieden aan de opkomst van de individualistische cultuur in de jaren zestig, waardoor de sterke onderlinge samenhang die tot dan toe in de hele Nederlandse samenleving bestond, verminderde en op sommige plaatsen zelfs volledig verdween. Het individualisme dat toen heerste heeft zijn directe oorzaak in de snelle groei van de welvaart in de jaren zestig, waardoor mensen grotendeels onafhankelijk van elkaar konden leven. Deze cultuur is inmiddels een hyper-individualistische cultuur geworden dankzij de introductie van sociale media rond 2005.

Paix Liturgique:

Deze ontkerstening is zeer zichtbaar in protestantse gemeenschappen. Nederland heeft de afgelopen eeuwen een grote protestantse invloed gehad, maar recente studies tonen aan dat slechts 17% van de mensen zich verklaart tot een protestantse gemeenschap te behoren, voornamelijk tot de Protestantse Kerk in Nederland. Hoe ziet u de situatie van de protestantse gemeenschappen in Nederland vandaag de dag?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

De protestantse gemeenschappen in Nederland zijn de laatste decennia inderdaad sterk achteruitgegaan. De Nederlandse Hervormde Kerk verloor bijna alle elite en arbeiders in het laatste kwart van de 19e eeuw en raakte na de Eerste Wereldoorlog geleidelijk aan leeg. Alleen de zeer orthodoxe protestantse denominaties stabiliseerden of namen zelfs licht toe. Dit is het bewijs dat orthodoxie toekomst heeft. Religies die zich aanpassen aan de cultuur en de huidige tijd verliezen zichzelf en verliezen vervolgens hun volgelingen.

Meer in het algemeen hebben parochies met een sterke identiteit en een nette zondagsliturgie de meeste aantrekkingskracht. We zien daar gezinnen, jonge mensen. Het aantal gelovigen neemt zeker af, maar degenen die er vandaag de dag voor kiezen om gelovig te zijn, zijn meestal actieve gelovigen.

Paix Liturgique: Met het verval van de protestanten zijn de katholieken de grootste religieuze gemeenschap van het land geworden (21%). Hoe ziet u de situatie van de Kerk in uw bisdom en in uw land?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

De situatie is zorgwekkend. In de tweede helft van de jaren zestig van de vorige eeuw is een hele generatie jongeren gestopt met het bezoeken van de kerk. Deze jongeren, nu grootouders, hebben het geloof nauwelijks aan hun kinderen doorgegeven. En nu hebben we te maken met hun kleinkinderen, die over het algemeen niets weten over het christelijk geloof en heel vaak niet eens gedoopt worden. In 2002 verklaarde minder dan de helft van de Nederlanders, 43%, tot een kerk te behoren. Dit percentage is vervolgens in 14 jaar tijd met 12% gedaald: in 2016 beschouwde slechts 31% zichzelf nog als lid van een kerk. Deze ontwikkeling weerspiegelt de snelheid van de ontkerkelijking in Nederland. Dit heeft natuurlijk gevolgen voor het aantal Nederlanders dat als katholiek geregistreerd staat: in 2000 waren er 5.106.000, maar dit lijkt nog steeds af te nemen. In 2015 werd een vermindering van 24% vastgesteld ten opzichte van 2000, tot 3.882.000 katholieken op een bevolking die in dezelfde periode van 15.864.000 naar meer dan 16.500.000 ging. Het aantal katholieken dat elke zondag naar de kerk gaat is gedaald van 385.675 in 2003 tot 186.700 in 2015: een daling van 52% in 12 jaar.

Honderden kerken zijn al gesloten en dat zal doorgaan. We moeten hier realistisch over zijn. Wanneer het aantal praktiserende katholieken in West-Europese landen afneemt en het aantal vrijwilligers en de hoeveelheid financiële middelen daardoor vermindert, is het onvermijdelijk dat een groot aantal kerken wordt gesloten, hoe pijnlijk dat ook moge zijn.

Paix Liturgique:

Ziet u enige tekenen van een herleving in dit algemeen gezien negatieve panorama?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Het is nog te vroeg om te spreken van een herleving, maar er zijn tekenen van hoop. Ten eerste, wanneer we de Eucharistie vieren, komt de Heer tot ons onder de gedaante van soort brood en wijn, en wanneer we de communie ontvangen, ontvangen we die persoonlijk, of er nu veel of weinig mensen deelnemen aan de viering. Dit is de bron van een grote en diepe innerlijke spirituele vreugde die niets en niemand, zelfs niet secularisatie, van ons kan afnemen. En het is geen egoïstische vreugde, voor zover zij die het ontvangen de vaste wil hebben om het geloof in Christus zoveel mogelijk te bevorderen.

Ten tweede is de huidige individualistische cultuur niet eeuwig: ze zal plaats moeten maken voor een andere cultuur, een cultuur die meer openstaat voor het christelijk geloof.

Tenslotte is er een speciale reden tot hoop. Zeker, de Kerk neemt af in “kwantiteit”, dat wil zeggen in het aantal katholieken. Het is op zich pijnlijk en verontrustend om dit feit onder ogen te moeten zien. Kunnen we ons troosten door te praten over de “kwaliteit” van de overgebleven katholieken? Ik denk het niet.

Paix Liturgique: Zijn er contemplatieve gemeenschappen in Nederland?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Ja, maar hun aantal is de laatste decennia afgenomen. In het aartsbisdom Utrecht zijn er religieuze ordes en congregaties van zusters en monniken die zich inzetten voor het gebed. Hun aanwezigheid in het gebed is van onschatbare waarde voor de Kerk.

Paix Liturgique: Wat is de plaats van de verkondiging van een duidelijk aanvaarde leer en moraal in deze herleving?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Volgens de rector van het Klein Seminarie van Apeldoorn, mgr. Toon Ramselaar, is een belangrijke oorzaak van de geloofscrisis in Nederland dat het geloof van de katholieken “niets meer was dan een systeem van waarheden en geboden”, dat hun dagelijks leven niet meer beïnvloedde. Het geloof had dus zijn relevantie in het dagelijks leven voor de meeste katholieken verloren, zodat zij het in korte tijd massaal in de steek lieten. Merk op dat hij deze opmerking al in 1947 maakte, na gesprekken met priesters en leken over de crisis van de Kerk die zij zagen aankomen.

De geschiedenis van de secularisatie onder de Nederlandse katholieken en de diagnose die Karol Wojtyla [de toekomstige Johannes Paulus II] direct na de Tweede Wereldoorlog stelde, leren ons één ding: de verkondiging van de catechese en de ontvouwing van de liturgie moeten een geestelijk karakter hebben in die zin dat ze zich niet moeten beperken tot een overdracht van abstracte waarheden en ethische verklaringen, maar dat het belangrijk is dat ze kinderen, jongeren en volwassenen leiden naar een werkelijk persoonlijke relatie met Christus en naar een waarachtig leven van gebed.

Paix Liturgique: En de plaats van de liturgie in deze wedergeboorte? Denkt u dat de terugkeer naar het heilige, de stilte en de aanbidding belangrijk is voor de ontwikkeling van een nieuwe evangelisatie?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Het is essentieel. Vandaag de dag zijn de gastenkamers in de kloosters druk bezet. Degenen die op deze manier naar de kloosters komen, missen iets in hun dagelijks leven en proberen het te vinden in de stilte van de religieuze huizen. Dit kan een eerste stap zijn naar een terugkeer naar het geloof. Hoewel het bezoek aan het klooster helaas eenmalig is: eenmaal terug in het dagelijks leven begint de overdaad aan activiteiten voor iedereen weer als voorheen.

In ieder geval zijn de heilige stilte van de kerk, de aanbidding, de waardige vieringen onontbeerlijk en bovendien lijkt dit alles mensen aan te trekken die op zoek zijn naar God.

Paix Liturgique: Zijn er in Nederland groepen die gehecht zijn aan de buitengewone vorm van de Romeinse ritus?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Ja, die zijn er, maar ze zijn nog steeds klein. Sinds 1967 bestaat er in Nederland een Vereniging voor Latijnse Liturgie. Aanvankelijk was het de bedoeling om Latijnse feesten te promoten volgens de Novus Ordo. Maar sinds het motu proprio Summorum Pontificum van paus Benedictus XVI zet deze vereniging zich nu in voor de Latijnse mis volgens de buitengewone vorm van de Romeinse liturgie. In deze vieringen volgens de Buitengewone Vorm van de Romeinse Liturgie is het opvallend dat de gelovigen vaak jonge mensen zijn. In Nederland zijn hun aantallen echter nog niet erg groot, in tegenstelling tot bijvoorbeeld in Frankrijk.

Paix Liturgique: Hebben deze groepen een rol te spelen in de nieuwe evangelisatie van het land?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Ik zou zeggen dat ze geen grote rol spelen in de herevangelisatie, maar ze tonen ondubbelzinnig aan dat de toekomst aan het orthodoxe geloof is, duidelijk en authentiek uitgedragen. Deze plechtigheden zijn aantrekkelijk en er komen mensen naartoe.

Liturgische vrede: In 2017 kocht de Broederschap van St. Pius X de St. Willibrord kerk in Utrecht? Bent u hoopvol dat dit kan bijdragen aan een poging tot herevangelisatie ?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Ik ben blij dat de Willibrordkerk bewaard is gebleven voor een liturgische functie. Maar ik ben niet in de positie om de rol van de FSSPX in de herevangelisatie van Nederland te beoordelen.

Paix Liturgique:  Denkt u dat de buitengewone liturgie een toekomst en een rol zal spelen voor de toekomst van de Kerk?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk:

Ja, het lijkt mij dat de buitengewone vorm van de Romeinse liturgie een rol zal spelen in de toekomst van de Kerk. De omvang van deze rol is moeilijk te meten en zal waarschijnlijk van land tot land verschillen. In ieder geval is het Latijn onmisbaar als liturgische taal, zelfs in de gewone vorm van de liturgie.